Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj
Kënga popullore, anatomia shpirtërore e popullit
Thesar i çmuar i identitetit shqiptar është dhe kultura popullore, e cila përbën tabanin e të gjithë referencës historike për të gjithë popujt. Mbledhja dhe botimi i trashëgimnisë nga të mëdhenjtë e kohëve të popullit shqiptar si De Rada, Thimi Mitko, Spiro Dine, Zef Jubani dhe me “Visaret e Kombit”, kanë zënë një vend të rëndësishëm të kulturës popullore. Ka qenë detyrë e institucioneve shtetërore, si Instituti i Kulturës Popullore, Universiteti i Tiranës, Akademia e Shkencave, shkollat e larta të vendit, konferencat shkencore, të cilat si një korpus i rëndësishëm i trashëgimisë kombetare, kanë shërbyer dhe vazhdojnë t’u shërbejë fushave të dijes. Kjo pasuri e paçmuar dhe e rëndësishme e kulturës kombëtare që nga kënga dhe poezia popullore kanë zënë vend të rëndësishëm në ndërgjegjen popullore.
Në librin e prof. Bardhosh Gaçe “Rapsodi Xhebro Gjika” thuhet se “poezia dhe kënga popullore është një referencë e brendshme dhe jetike, është anatomia shpirtërore e një populli, e cila përbën thelbin e trashëgimisë shpirtërore të shqiptarëve, e datuar dhe e pranishme në jetën e shqiptarëve që kur rendet sociale ishin mjaft primitive”. Kështu kujtesa e lidhur ngushtë në marrëdhëniet me njerëzit që kanë pasur e bërë krijimtari, me shpirtin e tyre prej artisti, ka arritur të jetojë dhe të shoqërojë jetën e familjes shqiptare dhe të shoqërisë së saj. Duhet të theksojmë se Prof. Bardhosh Gaçe është një nga hulumtuesit dhe njohësit më të mirë të fenomenit Xhebro Gjika. Mbi të dhënat e Prof. Bardhoshit është bazuar dhe ky shkrim për rapsodin e shquar.
Vlera madhore dhe pasurimi i fondit kombëtar të kulturës popullore, të folklorit, rol të rëndësishëm kanë zënë dhe krijuesit popullor, të thirrur nga populli rapsodë. Arkivi i kulturës popullore shqiptare përbëhet nga fenomene interesante të rapsodëve shqiptarë, të cilët kanë sjellë frymë të kohës në krijimtarinë e tyre, janë bërë pasues të rëndësishëm të tabanit kombëtar popullor. Ata artistikisht kanë prurë tema historike të lidhura ngushtë me kohën në të cilën kanëjetuar dhe punuar. Kështu krijimtaria e tyre rapsodike, gjendet e lidhur fort me këngën popullore kombëtare. Më së shumti e transmetuar nga njerëzit, del si krijim i afërt, e që merr vulën e frymëzimit popullor. Jetëgjatësia e këtij transmetimi, vërteton vlerat e saj, bëhet pjesë e saj. Krijimtaria popullore pa dashur krijon anonimatin e krijimit që është produkt krijimi i një autori. Kjo punë krijuese e ka zanafillën tek individi, ku pastaj vlera e saj merr pranimin kolektiv dhe nis rrugën e vet.
Rapsodi i Labërisë Xhebro Gjika, i veçantë në kulturën popullore
Rapsodi i Labërisë Xhebro Gjika (1900-1978), ka hyrë në radhën e rapsodëve të veçantë kombëtare në kulturën popullore, duke zënë një vend të rëndësishëm si një fenomen unik dhe tepër interesant. Krijimtaria rapsodike e tij është dëshmi dhe vlerë e madhe, e krahinës së Labërisë, por dhe vlerë e karakterit kombëtar prej tematikës së gjërë dhe të frymës patriotike e kombëtare që mbart. Krijimtaria e Xhebro Gjikës ka të pranishme ngjarjet politike-historike kombëtare. Rapsodi i njohur në to ka shprehur shpirtin e njeriu të lirisë, shpirtin lab duke e trajtuar mjaft mirë e thellësisht në rapsodinë e polifoninë labe. Rapsodi Xhebro Gjika ka një tematikë të gjërë dhe dallon mbi rapsodët e tjerë të arkivit të kultures popullore shqiptare, ndoshta edhe në të gjithë trojet shqiptare.
Ai ka qenë tepër i lidhur me vendlindjen, me traditën, me këngën labe popullore, me trashëgiminë më të vyer të Labërisë. Xhebro Gjika krijoi profilin e tij të njohur dhe që kishte ndikim të madh në krahinën e Labërisë, pasi jetoi dhe krijoi në një periudhë historike. Rapsodia e tij kishte nevojë për të nxjerrë në dritë më thelbësore e saj, traditën historike që ishte dëshmi e dashurisë për atdheun dhe të sakrificën për fatin e polifonisë Labe. Nga përcjellja e traditës së Tërbaçit nga ishte, të krahinës, ai së bashku me rapsoditë e krijuara prej tij u kthyer në një ikonë të gjallë dhe të ngjarjeve dhe figurave historike, duke na përcjellë një informacion të nevojshëm falë aftësive të tij për njerëz dhe ngjarje të jetuara dhe të ndodhura në histori. Kështu pothuaj se të gjitha rapsoditë e Xhebro Gjikës, këngë e tij janë kënduar në vite nga grupeve polifonike të fshatrave të Labërisë në takime lokale dhe kombëtare, të cilat kanë kërkuar një vemendje, janë studiur, evidentuar, klasifikuar dhe interpretuar. Kur lexon dhe dëgjon këngë e rapsodi të ngjarjeve historike të atdheut, padyshim në krijimtarinë e Xhebro Gjikës gjen dëshmi, informacion, vleresime të plota dhe të sinqerta. Xhebro Gjika dhe rapsodët bëhen krijuesit e qartë dhe të sinqertë në krijimet e tyre të natyrës popullore. Krijimtaria e tij shpreh shpirtin e madh popullor në evente të rëndësishme duke u lidhur me ngjarje të caktuara. Të gjitha krijimet popullore, qoftë dhe anonime, kanë dalë nga gjiri i popullit dhe nuk kanë lindur rastësisht. Rapsodi Xhebro Gjika në arkivën e pasur të tij, ka lënë këngë të natyrës rapsodike, këngë të krijuara posaçërisht për polifoninë dhe krijimtari jetësore të quajtur dhe humor e satirë. Kështu për fatin e mirë të tij u botuan që kur ishte në jetë një libër në vitin 1997. Ky është një botim që ka mbetur burim i rëndësishëm për Labërinë dhe kulturën popullore shqiptare. Kjo krijimtari gjithmonë do të ketë nevojë të studiohet dhe të diskutohet. Libri “Rapsodi Xhebro Gjika” ka bërë një klasifikim të rapsodive dhe të këngëve mbi një tematik, ku për çdo këngë dhe rapsodie ka të dhëna kohore, ku është gjendur rapsodia dhe vendi ku është mbledhur. Gjeografia e këngëve dhe rapsodive e njeh lexuesin me të Labërinë, ku Xhebro Gjika ka qenë një krijues me vlera dhe me ndikim të fortë. Krijimet e tij, këngët dhe rapsoditë u mblodhën në të gjitha fshatrat e Labërisë, dëshmi kjo interesante për të njohur depërtimin e këngës së tij në vatrën Labe.
Këngët e tij janë këngë trimërie dhe heroike
Duke ndjekur kriterin tematik, mbi 225 krijime rapsodike dhe këngë të Xhebro Gjikës kanë reflektim të ngjarjes dhe të zhvillimeve historike, sociale dhe të natyrës në punën e përditshme, por edhe të një blegtori të përjetshëm, si ai. Në klasifikimin e krijimtarisë së tij, vend të rëndësishëm zënë këngët për traditat patriotike të popullit shqiptar deri në vitin 1939. Të gjitha janë krijime me një gjeografi të gjerë, ku spikasin ngjarje nga Pavarësia, nga Ismail Qemali, të Luftës së Vlorës, për nizamët dhe kurbeti, të LANÇ-it, të periudhës së monizmit, këngë dashurie e dasme dhe motive të tjera shoqërore, gjurmë të humorit dhe të satirës së rapsodit, kujtime të tij, si dhe kujtime të bashkëkohësve për rapsodin Xhebro Gjika. Në rapsoditë dhe këngët e Xhebro Gjikës ka një varg ngjarjesh dhe trimërish, figura të shquara popullore dhe kombëtare, në beteja, në njerëz, në fshatra dhe në krahina të cilat i vunë gjoksin kohës së luftës. Në këtë hapësirë me ngjarje ka lënë gjurmë historike, folklorike, kujtese dhe mendim politik Lufta e Vlorës e vitit 1920. Duke qenë një luftë, pavarësisht e zhvilluar në bregdetin shqiptar, në Vlorë, përbënte një problem kombëtar dhe më shumë. Një shtet i fuqishëm i Europës Perëndimore në post-Pavarësinë e vendit u përball me një vend të vogël, të pushtuar gjatë Luftës së Parë Botërore. Kjo luftë nxori shpirtin tradicional të Labërisë, sakrificën, vetëdijen, trimërinë, marrëdhënien kolektive të lidhur me konceptin e lirisë në të gjithë hapësirën e saj. Në rapsodinë dhe këngët e Xhebro Gjikës flitet dhe këndohet për Vlorën, Smail Shqipërinë, kalanë e Tepelenës, Selam Hasanin, Kotën, Zigur Lelon, Kanan Mazen, Kaninën, Isuf Mavrovën, Bolenën, Toto Hosin, Memo Meton, Selam Musanë, Avni Rustemin, Sazanin, 7 prillin, për mjedis lufte etj.
Xhebro Gjika përmes natyrës, e cila vjen me motive baritore, me harmoni shpirtërore të çobanit, ai i cili ndjehet mirë me natyrën dhe tufat e bagëtive dhe me karakteristikat e traditës të Lumit të Vlorës. Në këngët dhe rapsoditë flitet dhe jepen përjetime për jetën në stane, shakatë, humorin dhe ngjarje dramatike të ndodhura. Jeta e bariut është një prani e vazhdueshme dhe në folklorin e Labërisë. Xhebro Gjika ka përcjellë modeli në këngën e tij, ishte mjeshtër i madh i valles, valltar i shquar i traditës labe. Në mjaft këngë të Xhebro Gjikës shfaqet një natyrë vajtimi, duke qenë dhe vet një vajtues i njohur dhe me zë në Labëri. Pasuria e shumte folklorike që Xhebro Gjika i la Labërisë dhe kulturës shqiptare është botuar në vitin 1979 me kritere korrekte klasifikuese nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” në vëllimin me titull “Zemra më këndon”, si dhe përmbledhja “Rapsodi Xhebro Gjika” nga Instituti i Kulturës Popullore në Tiranë.
Kur ishim të internuar me Xhebron
Në kujtimet e Ejup Zotaj për Xhebro Gjikën thuhet: “në muajin mars të vitit 1944 me burgosën në burgun nazist në Vlorë. Nga fundi i muajit prill, natën na prunë makinat për të na nisur për internim. Në Vlorë ishin dy burgje: burgu i nazistëve dhe burgu tjetër ishte i Ballit Kombëtar. Po në këtë natë prunë dhe të burgosurit e Ballit. I hipën edhe ata në makinë para komandaturës gjermane, ndërtesa ku sot është Bashkia Vlorë. Na nisën për në Tiranë, natën me një autokolonë gjermane. Pa gdhirë mirë mbërritëm në Tiranë. Na shpunë në burgun e ri që e kishin gjermanët. Pasi u gdhi pamë njeri-tjetrin që ishim nga të dy burgjet. Aty takova Xhebro Gjikën, Xhemil Muçon nga Tragjasi e shumë të tjerë. Kështu u bëmë 70-80 vetë nga të dy burgjet. Në orën gjashtë pasdite, po atë ditë, na hipën në makina dhe na nisen për internim po me një autokolonë të madhe gjermane. Duke kaluar nga Elbasani në Qafë Thanë, Strugë, Ohër, në Shkup. Gjatë gjithë rrugës isha me Xhebron dhe Xhemil Muçon. Më çuditi gjakftohtësia e Xhebros, kurajua e tij. Duke parë Xhebron edhe ne morëm zemër. Në Shkup na hipën në tren, në vagona mallrash, shumë ngushtë sa nuk kishim ku të shtrinim këmbët, në këtë gjendje Xhebrua vuri dhe një vjershë. Më vjen keq që nuk e mba mënd. Kur mbërritëm në Beograd, na shpunë në kampin e Zemunit. Ky ishte një kamp shfarosës. Na vendosen në një godinë të rrethuar me tela me gjëmba. Për ushqim na jepnin 150 gram bukë dhe një qemshe me supë nga lëkurat e patateve.
Në Zemun ndenjëm 10 ditë dhe pastaj na kthyen në Kosovë, Prishtinë. Pesëmbëdhjetë ditë para se të hapej kampi, qëndruam në burgun e Prishtinës, prej majit deri në 15 tetor të vitit 1944. Gjatë kohës së burgimit na merrnin për punë në një furrë që ndërtonim për dizinfektim. Një ditë punuam dhe u ulëm për t’u çlodhur. Xhebrua na vuri një vjershë ashtu siç e kishte zakon: “Do ngrihemi apo çdo bëjmë,/ hall i madh që na ka zënë,/ këtë furrë që po e ngremë,/ mos e bëjmë për veten tënë…”. Të gjithë sa ishim ia plasëm gazit. Vjersha që bëri në moment sikur na shplodhi. Humori i tij na ngriti moralin. Më kujtohet, një ditë duke punuar, unë me karrocë shkoja për të derdhur dheun, Xhebrua kthehej me karrocë. Aty për aty më vuri një vjershë: “Çdo të them a Ejup xhani,/ më të gjatët une dhe ti,/ në këta burgje gjermanët,/ do na korren si kalli…”. Xhebrua ishte njeri me humor, i dashur, njeri me mendje të kthjellët, i guximshëm e bujar dhe i dhëmbshur për shokët. Unë, Xhebrua dhe Xhemil Muçua, babai i Kastriot Muços, banonim në një dhomë me nja dhjetë shokë të tjerë. Një natë Xhebrua na u drejtua duke na thënë: “Kush ka para me vete t’i nxjerrë”. Dhe i pari i nxori ato pak lekë që kishte. Kështu vepruam edhe ne. Si i mblodhi na tha: “Këtu kemi edhe shokë, që nuk kanë lekë, prandaj mendoj që këto lekë t’i mbajë njeri dhe t’i blejmë ushqime e t’i ndajmë bashkë”. Ne ishim dakord. Paratë ia besuam Xhebros si njeri me ndershmëri të madhe. Kur u liruam nga burgu dhe po iknim me grupet e vogla, Xhebrua ngriti këngën: “Ngrihi, o shokët e mi,/ se do vemi në Shqipëri,/jemi bërë si lahudi…/ Në vafshim n’shtëpi në darkë,/ nuk do na njohin as gratë,/ kur t’na lajnë e ndërrojnë,/ me sy tjetër do shikojnë…”.
