Revista italiane “Arte” i ka kushtuar një shkrim kryeministrit shqiptar Edi Rama. Duke nisur nga fëmijëria e tij, edukimi në një ambient artistësh deri tek qeverisja e vendit, Rama thotë shumëçka për jetën e tij. Ai flet për marrëdhënien me të atin, largimin në Francë, kthimin dhe detyrat e rëndësishme. Idetë e tij për raportin me qytetarët dhe raportin e politikës me artin dhe kulturën.
SHKRIMI I PLOTË
Por Edi Rama, ku e gjen kohën për të vizatuar Doodles-at e tij, ato “shkarravina” shumëngjyrëshe siç i përcakton vetë ai që grumbullohen në tryezën e tij si Kryeministër i Shqipërisë?
Përgjigja e tij është e menjëhershme: “Çdo ditë, gjithmonë. Edhe gjatë takimeve zyrtare: dëgjoj, diskutoj dhe vizatoj. Janë vizatime që bëhen vetë. Filloj në mëngjes dhe vazhdoj për aq kohë sa jam ulur në tryezën time”. Vizatime “instiktive”, pothuajse një lloj shkrimi automatik surrealist, të cilat ndërkohë janë shndërruar në skulptura qeramike: “Shkarravitje në tre dimensione që unë i bëj kur normalisht kolegët e mi politikanë luajnë golf ose shkojnë në pishinë: I formoj në atelienë e një shoku tim disa të shtuna ose të diela të qeta”. Me kalimin e kohës, “shkarravinat” janë bërë marka tregtare e veprës së artistit, e tij, e cila është ndërthurur pa pushim me atë të politikanit që vitet e fundit ka ndryshuar rrënjësisht fytyrën e Shqipërisë.
DHOMA E ÇUDIRAVE
Duke hyrë në zyrën e tij kryeministrore në Tiranë, një dhomë e gjallë e madhe dhe e ndritshme e veshur tërësisht me letër muri që riprodhon pafund vizatimet e tij, ai zhytesh në një lloj dhome çudirash që të shtyn ta imagjinosh si vendi nga ku qeveriset kombi.
Një tryezë gjigante, ajo e takimeve të tij zyrtare, vërshon me një sasi të paparë stilolapsash të të gjitha ngjyrave me të cilat Edi Rama mbulon automatikisht çdo fletë në dorë: nga faqet e agjendës së tij të punës deri te hartimet e një dokumenti zyrtar.
Kudo ku bie syri, edhe mbi një varëse plot me kravata me ngjyra të ndezura dhe të destinuara për disa mysafirë me fat, dikush mund të perceptojë punën e pandërprerë të dorës dhe mendimet e tij. Të realizuara dhe të shtresuara në “vendin e pushtetit shtetëror”, shenjat e tij kanë të bëjnë me një lloj çlirimi psikologjik, ato janë një ditar i përpunuar abstrakt i angazhimeve të tij të përditshme politike, dhe sigurisht jo gjurmë, siç mund të duken në shikim të parë, të një zhvendosje onirike e një marke psikedelike, e cila nuk i përket historisë së saj artistike dhe politike.
JETA DHE FATI
E tija është një histori që fillon nga larg. Lindur në Tiranë më 4 korrik 1964, Edi Rama vjen nga një familje artistësh: i tillë ishte babai i tij, një nga skulptorët më autoritativ të periudhës së realizmit socialist, ishte vëllai i gjyshit të tij, një piktor i rëndësishëm shqiptar i shekullit të kaluar: “Kam lindur në një hapësirë ku arti ishte shumë i pranishëm. Me babanë tim kisha divergjenca të mëdha, por ai gjithmonë e respektonte lirinë time. Ai shqetësohej për problemet që mund të kisha për shkak të ideve të mia, por ai kurrë nuk e pengoi lirinë time”. Pasi u diplomua në artet pamore në 1986, ai filloi aktivitetin e tij mësimdhënës në Universitetin e Arteve në Tiranë: jemi në periudhën më të vështirë dhe më shqetësuese të një regjimi komunist që kishte shkëputur Shqipërinë nga bota. Ndërsa në vendet e tjera të bllokut Sovjetik diçka filtronte nga jashtë, në Shqipëri heshtja artistike, dhe jo vetëm gjerë, ishte vdekjeprurëse: e vetmja linjë për të ndjekur ishte ajo e imponuar nga regjimi.
“Në Beograd, Budapest ose Varshavë kishte një jetë krijuese nëntokë që nuk ishte mbytur dhe disi tolerohej nga autoritetet, ajo ishte inekzistente këtu: vuajtëm nga mungesa totale e informacionit dhe hapësirave kulturore. Në akademi, sa për të dhënë një shembull, historia e artit dhe librat e artit u ndalën te fshatarët e e Courbet.
Çdo gjë që kishte të bënte me modernizmin ishte e ndaluar. Mësuesit jepnin mësim pa treguar imazhet: nga Impresionistët e këtej, filloi ajo që ishte për ta një art i degjeneruar. Librat e artit ishin sekuestruar dhe një botim i veçantë i gazetës së Partisë Komuniste Shqiptare u botua me letër të ricikluar”. Po përsëritej diçka që në shekullin e kaluar kishte ndodhur tragjikisht tashmë në një vend tjetër në Evropë, me libra dhe piktura të djegura në Gjermaninë naziste.
NJË NEVOJË PËR LIRI
Edi Rama fillon të endë një kanavacë të bërë nga rezistenca dhe kundërshtimi politik dhe artistik me studentët e tij, mes tyre Anri Sala me të cilin do të formojë një marrëdhënie miqësore dhe pune intensive të pandërprerë. “Kur fillova të jepja mësim, para rënies së regjimit komunist, isha përfshirë në një lëvizje që po lindte brenda akademisë së arteve: ishte qeliza e parë e asaj lëvizjeje më të madhe që hyri në konflikt me regjimin. Ne kishim një nevojë absolute dhe të patjetërsueshme për liri dhe arti zyrtar nuk i jepte hapësirë mendmit të lirë.
Që nga ai moment jeta ime dhe interesat e mia artistike dhe kulturore janë ndërthurur me politikën.
Pas rënies së regjimit u transferova në Paris për një vendbanim në Cité des arts, ku kishte atelie artistësh nga e gjithë bota, dhe qëndrova atje për një kohë të gjatë. Pastaj, zhvillimet vendosën ndryshe për mua. Gjatë kthimit në Shqipëri për funeralin e babait tim, mu kërkua të isha Ministri i Kulturës i qeverisë së re. Në tetor 2000, unë u zgjodha kryetar i Bashkisë së Tiranës: një punë emocionuese që në atë kohë e konsideroja si forma më e lartë e “artit konceptual”.
E kuptova që duhej të ndërtonim nga e para. Pas vitesh të gjata të tranzicionit të egër qyteti kishte humbur plotësisht, bëhej fjalë të kaloje nga kolektivizmi totalitar i regjimit të mëparshëm dhe mungesa pasuese e një shteti, institucioneve dhe ligjshmërisë në ndërtimin e një bote të lirë në të cilën të gjithë mund të merrnin pjesë në jetën politike dhe shoqërore.
Unë u zgjodha me një votim shumë të fortë popullor dhe si një veprim të parë, simbolik, por edhe shumë konkret, me miqtë e mi artistë pikturuam rrugët dhe fasadat e ndërtesave të ndërtuara në epokën komuniste tani të shkatërruara nga degradimi: Doja të hapja sytë drejt një hapësire publike tani në braktisje totale dhe, në të njëjtën kohë, doja të filloja ndërtimin e një ure midis qytetarëve dhe autoriteteve komunale. Funksionoi shumë mirë”.
SKULPTURA SHOQËRORE
Një rastësi e çuditshme: kur në 1986 Edi Rama filloi të jepte mësim në akademinë e Tiranës në 1986, Joseph Beuys vdiq në Gjermani. Të dy nuk ishin takuar kurrë më parë, por, duke menduar për të sot, nëse do të kishte ndodhur ndonjëherë ata me siguri do të kishin pëlqyer njëri-tjetrin. Në një mënyrë, Rama e bëri konkret një koncept qendror në teoritë e shamanit të madh gjerman: skulptura sociale, e konsideruar nga Beuys si “forma më e bukur e artit”, praktika që mban në të njëjtën kohë krijimtarinë e individit, të të gjithë individëve dhe politikën e kuptuar si organizim i jetës së vetë individëve.
Beuys e kishte teorizuar me disiplinën dhe punimet e tij, Edi Rama po e kuptonte disi në rolin e tij si artist dhe politikan. “Ajo që bëra në fillim nuk ishte art. Ishte politikë me ngjyrat. Nuk ishte një akt estetik, por një gjest politik për të zgjuar qytetin dhe një mënyrë për të krijuar një strukturë të re komunikimi midis njerëzve. Kjo nënkuptonte kthimin e respektit për hapësirën e përbashkët dhe një dialog të barabartë me autoritetet. Për vite ne kemi jetuar në mungesë të një marrëdhënie midis njerëzve dhe autoriteteve. Rrënojat e regjimit kishin lënë një boshllëk në të cilin të gjithë, për të mirë ose për të keq, ishin të shqetësuar vetëm për mbijetesën e tyre”.
QYTETI I GJITHA NGJYRAVE
Pas rënies së regjimit, projektet e rizhvillimit të strukturës urbane dhe hapësirave publike që Rama vë në lëvizje shërojnë përçarjen midis qytetarëve dhe autoritetit shtetëror. Ai përfshin disa artistë – mes të cilëve Olafur Eliasson dhe “dishepullin” e tij dhe mikun e tij Anri Sala – në transformimin e ndërtesave gri të epokës komuniste, duke gjallëruar të gjithë kryeqytetin me ngjyra, si për të nënvizuar hapjen e qeverisë së re për perspektiva të reja. “Operacioni prodhoi efekte fantastike: I ftova artistët të na e bënin dobësinë forcën tonë. Pasi u bëra kryeministër, kisha idenë të ndaja të njëjtën ndërtesë qeveritare me qytetarët. Kati përdhes u bë Qendra për Hapjen dhe Dialogun (COD), një hapësirë publike kushtuar artit, kulturës dhe debateve, ku shumë njerëz vijnë e shkojnë çdo ditë, ndërsa në katin e dytë janë “dhomat e pushtetit”.
“Unë mendoj se politika duhet të merret me artin dhe kulturën në një mënyrë delikate duke ndihmuar, por pa ndërhyrë. Marrëdhënia që ekzistonte më parë midis pushtetit politik dhe artit ka qenë shkatërruese. Me siguri arti u jep shumë njerëzve, por nuk mendoj se ka aq shumë për t’i dhënë politikës. Politika është arti i së mundshmes ndërsa arti është politika e së pamundurës. Në Shqipëri kemi jetuar një periudhë shumë të gjatë në të cilën politika dhe arti ishin e njëjta gjë dhe ishte e tmerrshme. Gjatë regjimit u tha që artistët ishin ushtarë të Partisë së Punës.
Arti ka një forcë të madhe për të hapur sytë tanë ndaj botëve të tjera përveç atyre që normalisht tregohen dhe drejtohen nga politika. Hapja e gjerë e këtyre dritareve të pafundme në botët e tjera ka bërë që në periudha të caktuara të historisë, arti të ketë qenë në gjendje të ndikojë në shoqëri, stil, mënyrën e të parit të trupit, mënyrën e të parit të marrëdhënieve të njeriut me të afërmin dhe natyrën. Unë jam duke folur për një nivel shumë të ndryshëm nga ato që zakonisht përdoren dhe drejtohen nga politika”.
NGA SAMITET TEK GALERITË
Sot politikani dhe artisti nuk jetojnë veçmas në shtëpi: Edi Rama flet dhe dëgjohet nga të fuqishmit e Evropës dhe Lindjes, ndërsa veprat e tij si piktor dhe skulptor prezantohen në galeritë prestigjioze dhe në ngjarjet kryesore të artit ndërkombëtar. Kur në 2016 ai u ftua nga pronari i galerisë Marian Goodman për të mbajtur ekspozitën e tij të parë solo në Shtetet e Bashkuara, ai ishte i bindur se ishte një shaka e orkestruar nga miqtë e tij artistë. Por ishte e gjitha e vërtetë. Midis një samiti politik dhe angazhimeve të përditshme të kreut të qeverisë, Edi Rama nuk ndalet kurrë së vizatuari dhe formësuar “shkarravitjet” e tij. E bëri këtë vetëm në kohën që donte t’i kushtonte takimit tonë./balkanweb
