Libri ‘Të Lirë’ i shkrimtares Lea Ypi ka marrë vëmendjen e medias prestigjoze ‘Washington Post’. Në një artikull që shkruan mbi këtë libër, media amerikane ka bërë një analizë mbi jetën në kohën e komunizmit dhe se si kjo shihej nga sytë e një 11-vjeçareje. Në artikullin e ‘Washington Post’ përshkruhet gjithashtu edhe periudha pas komuniste, ku përshkruhen me detaje nga ardhja e Sekretarit të Shtetit amerikan në Tiranë James Baker deri te lufta civile në vitin 1997.
Kur komunizmi u shkatërrua, u shkatërrua edhe realiteti i një 11-vjeçareje. Në mes të librit “Të Lirë”, kujtimet mashtruese të pafajësisë dhe përvojës së Lea Ypit në Ballkanin e epokës komuniste dhe më gjerë, familja e saj shikon televizorin në dhjetor 1990, duke parë si flet një sekretar i Byrosë Politike.
Pothuajse menjëherë, prindërit e saj fillojnë të thurin një histori familjare revizioniste. Askush nuk kishte besuar ndonjëherë në komunizëm, thonë ata. Gjatë disa javëve në vijim, të afërmit e saj shpalosën të gjithë ndjenjën e realitetit të Ypit: Vendi i saj ishte një burg, edukimi i saj ishte indoktrinim, versionet e vjetra të lirisë dhe demokracisë ishin gënjeshtra. “Por unë isha një pionier,” kundërshton ajo, për anëtarësimin e saj të fituar me vështirësi në organizatën komuniste të fëmijëve. Shamia e saj e kuqe bëhet një leckë pluhuri. Ajo sapo kishte mbushur 11 vjeç.
Ypi, një teoriciene e shquar politike në Shkollën Ekonomike të Londrës, u rrit në Shqipëri, një vend me brigje detare mahnitëse dhe male me gurë, me një komunitet kombëtar të përhapur historikisht në të gjithë besimet myslimane, ortodokse dhe katolike. Për shekuj me radhë shqiptarët shërbyen si vezirë të mëdhenj dhe pashallëqe kufitare brenda Perandorisë Osmane. Kur perandoria u shemb pas Luftës së Parë Botërore, një i famshëm vendas, Ahmet Zogu, u ngrit në sovran të një mbretërie të pavarur. Si Mbreti Zog, ai u bë subjekti i preferuar i shkrimtarëve të udhëtimit të jashtëzakonshëm. Pasoi një pushtim italian dhe pushtim nazist, i cili nga ana e tij u shty nga të majtët shqiptarë, një nga rastet e rralla kur partizanët vendas mundën pak a shumë fashistët vetë.
Komunistët shqiptarë nën Enver Hoxhën vendosën shpejt një regjim që e quajti veten si një bastion i stalinizmit të vërtetë. Një nga një, aleatët socialistë u larguan – Jugosllavia, Bashkimi Sovjetik, Kina – ndërsa udhëheqësit shqiptarë denoncuan çdo hapje ndaj Perëndimit si revizionizëm të shitur. U deshën më shumë se pesë vjet pas vdekjes së Hoxhës në 1985, dhe më shumë se një vit pasi u shemb Muri i Berlinit, që komunizmi shqiptar të zbehej në histori.
Kjo kronologji formoi sfondin e fëmijërisë së Ypit, por kapitujt e “Të lirë” janë histori intime, të organizuara të një jete të marrë si të mirëqenë që kalon në pasiguri. Ka të afërm të çuditshëm, aroma e kremit të diellit që përhapet nga turistët, një grindje në lagje për një kanaçe Coca-Cola dhe më pas një akt vandalizmi që ndryshon jetën: Një protestues i heq kokën një statuje të Stalinit. Ishte një tronditje kur dëgjoja se familja e saj filloi t’u referohej liderëve politikë si “bastardë”.
“Të lirë” është kujtimet më hetuese të prodhuara ende për periudhën e papërcaktuar të “tranzicionit” pas komunizmit evropian. Por është më thellësisht një abetare se si të jetosh kur të vërtetat e vjetra kthehen në pluhur. Ypi ka shkruar një histori të shkëlqyer personale të çorientimit, për atë që ndodh kur parmakët e jetës së përditshme – e kaluara e një familjeje, udhëzimet e suksesit, shënuesit e një të ardhmeje normale bien papritur. “Ai e dinte se çfarë ishte kundër, por e kishte të vështirë të mbronte atë që ai përfaqësonte,” shkruan Ypi për babain e saj, një herë revolucionar që frynte një aparat për thithjen e astmës, i cili luftoi “për t’i çuar përpara angazhimet e tij morale pa i interpretuar dikush ose dikush tjetër. në emër të tij.”
Në rrugë dhe në klasa, Karl Marksi dhe Friedrich Engels ua lanë vendin ekonomistëve Milton Friedman dhe Friedrich von Hayek. Sekretari i Shtetit James Baker shpalli një slogan të ri – “Liria funksionon” – përpara se të brohoriste te turmat në Tiranë. Një kandidate politike vendase u shfaq në derën e Ypit duke kërkuar të merrte hua çorapet gri të babait të saj. Një program amerikan i ndihmës për demokracinë i kishte thënë atij se politikanët e duhur veshin këpucë të errëta me kostumet e tyre. Familja më vonë e pa burrin në televizor, me çorape që dukeshin poshtë pantallonave të tij, dhe më vonë ende me truproje dhe një Mercedes. Çorapet humbën gjatë tranzicionit, dhe në një farë mënyre ishte edhe babai i saj, idetë e tij madhështore u zëvendësuan me një sërë të vërtetash të pakësuara: “çfarë dinte, çfarë ishte, çfarë u përpoq të bëhej, çfarë donte të bënte.”
E ëma e Ypit për pak kohë e rinovoi veten në regjimin postkomunist, duke punuar me një organizatë joqeveritare, duke pritur delegacione, duke përdorur terma të rinj si “shoqëri civile” dhe “transferim njohurish”. Por më pas kursimet familjare u zhdukën në një skemë piramidale. Në vitin 1997, Shqipëria u shkri në luftën civile, një periudhë që Ypi e bën të tmerrshme përmes ditarit të saj të adoleshencës.
Ypi dalloi dy koncepte të lirisë në kanunin perëndimor. Liria negative ishte e drejta për t’u lënë vetëm, për të ndërtuar një jetë kuptimplotë të pakënaqur nga ndërhyrja e shtetit. Liria pozitive ishte e drejta për të mos u lënë anash, për të gëzuar akses në disa nga përfitimet e jetës, pavarësisht nga sfondi apo rrethanat. Për huadhënësit dhe konsulentët ndërkombëtarë që zbritën në Shqipëri dhe në pjesë të tjera të botës në vitet 1990, liria negative ishte gjendja e natyrës, liria pozitive, mashtrimi që fshihej pas dekadash marrëzie dhe tiranie. Rikthimi në realitet kërkonte privatizim dhe pasuri të monetizuara, të cilat nga ana e tyre çuan në lumturi dhe lulëzim njerëzor – përveç rasteve kur nuk ndodhi, gjë që thjesht evidentonte nevojën për më shumë llojin e duhur të lirisë.
Por “çfarë lirie është ajo?” Mësuesi i Ypit pyet në një moment për vendet kapitaliste, ku shkollat e mira kushtojnë para dhe njerëzit binden të blejnë më shumë sesa mund të konsumojnë. E ardhmja e Ypit do të qëndronte jashtë vendit, si një filozofe e angazhuar publikisht. Në kërkimin dhe mësimdhënien e saj, megjithatë, ajo erdhi në të njëjtën pyetje, për të kaluarën e saj si dhe për të tashmen liberale, kapitaliste dhe globaliste. Liria më e thellë rezulton të jetë aftësia për të bërë pyetje të vështira për ide të rehatshme, për të parë botën në mënyra të panjohura, për të jetuar si një e rritur.
Gjykimi i historisë zakonisht nuk vjen si lavdërim apo dënim, por si hutim. Si mund të jetonin kështu? “Ne nuk kishim kategori për të përshkruar atë që ndodhi, nuk kishim përkufizime për të kapur atë që kishim humbur dhe çfarë fituam në vend të saj”, shkruan Ypi. Të lexosh “Falas” sot nuk është aq një rikthim në Luftën e Ftohtë sesa një vështrim i shkurtër i rrugës së mundshme të çdo shoqërie, një kartolinë nga e ardhmja, si ajo e Kullës Eifel që Ypi merr nga një turist francez në plazh.
Filozofitë kanë një gjysmë jetë. Vendet në rënie. Virtytet e vjetra kthehen në vese të vetëkuptueshme ose, më keq, në bindje që mbahen mend si marrëzi. Në vorbullën e historisë, ne kapemi pas asaj që dimë, çfarë jemi, kush përpiqemi të jemi, çfarë duam të shohim të ndodhë.
/Priza.al/
