Labirinte tunelesh, porta prej betoni 6 metra të larta që ruajnë hyrjen e tyre dhe zbrazëti, kjo është gjithçka ka mbetur nga fabrika e armatimeve të Poliçanit, dikur një nga qendrat më të mëdha dhe më të rëndësishme të armatimit në Shqipëri. Mediumi fotografik PetaPixel i ka kushtuar një artikull qytetit të Poliçanit, i cili ka qenë një nga qytetet me fabrikat më të mëdha të armatimit në vend në kohën e regjimit komunist. Në artikull përshkruhet e gjithë fabrika e armatimit në Poliçan si dhe fshehja e saj nga bota e jashtme. Stafi i tabloidit amerikan gjithashtu ka udhëtuar në Shqipëri për të parë pikërisht këtë depo armatimi, ku dhe kanë mundur të shkrepin disa foto. Gjithashtu në shkrim thuhet se për të ndërtuar fabrikën e armatimit janë përdorur pajisjet më të reja në atë kohë të marra nga Franca, por gjithashtu është ngritur pyetja se si një regjim komunist kishte mundësi t’i blinin ato.
Në vitet 1960 dhe 70, qyteti i Poliçanit ishte një nga qendrat më të mëdha dhe më të rëndësishme të armatimit në Shqipëri. Për arsye sigurie, shumica e informacioneve në lidhje me qendrat ishin sekrete dhe vetë qyteti ishte i mbyllur për të huajt. Sot dihet se është ndërtuar për punonjësit e Punës Mekanike të Poliçanit, të specializuar në prodhimin e municioneve të kalibrave të ndryshëm, përfshirë pushkën AK-47 (të njohur në popull si kallashnikov), predha mortajash, sulmuese dhe mbrojtëse, granata, si dhe mina kundër personelit dhe antitank.
Për këtë qëllim u përdorën makineritë më të fundit franceze, ndonëse deri më sot nuk dihet ende sesi autoritetet komuniste arritën ta blejnë atë nga ai vend. Kishte mbi 100 prej tyre, secila e aftë për të prodhuar afro 30,000 fishekë në ditë. Në kulmin e saj, rreth 4,000 njerëz punonin në uzina në tre turne. Megjithatë, në fund të viteve 1990, si rezultat i rënies së regjimit komunist dhe humbjes së aftësisë për të konkurruar në tregun ndërkombëtar të armëve, prodhimi ra. Fabrika ra në vështirësi financiare dhe u mbyll. Në atë kohë, shumica e pajisjeve të prodhimit u bënë të tepërta dhe disa u hoqën, u shitën ose u vodhën.
Në vitin 1997, shpërtheu lufta civile dhe qyteti përjetoi trazira. Qyteti ra në duart e rebelëve dhe kompleksi i prodhimit u mor përkohësisht nga bandat kriminale. Në vitet e mëvonshme, qeveria shqiptare u përpoq të rifillonte funksionimin duke ndryshuar linjat e mbetura të prodhimit në çmilitarizimin e municioneve dhe eksplozivëve të vjetër, të skaduar. Përfundimisht, fabrika u mbyll përgjithmonë. Megjithatë, ajo ruhet ende nga afër edhe sot. Është sikur besohet ende se në të ardhmen, pas modernizimit të uzinës, marrjes së një injeksioni financiar ose një kontrate fitimprurëse, prodhimi do të bëhet sërish fitimprurës dhe makinat e nevojshme.
Kompleksi ushtarak shtrihet në një luginë të vogël, pak larg skajit jugor të qytetit. Rrethohet nga njëra anë me kodra me ullinj dhe rrush, dhe nga ana tjetër me hyrje prej betoni dhe metali në magazinat dhe tunelet nëntokësore. Ka më shumë se 20 ndërtesa industriale të madhësive të ndryshme në terren. Shumica duken të braktisur, me dritare të thyera ose pa dyer apo dritare fare. Asnjë tym nuk del nga asnjë prej oxhaqeve të ndryshkur dhe nuk ka asnjë shenjë të ndonjë aktiviteti jashtë sigurisë. Është e vështirë të imagjinohet se ky vend i qetë dikur kishte një histori kaq shpërthyese. Kjo është ajo që na bëri të vendosim të vizitojmë këtë vend.
Gjetja e hyrjes në tunelet nëntokësore të shpuara në shpatin e malit, ku ndoshta ishte fshehur një nga linjat e prodhimit të municioneve, nuk është një problem i madh. Është më e vështirë të futesh brenda, sepse portat masive prej betoni, 6 metra të larta dhe peshojnë disa tonë, bllokojnë efektivisht hyrjen dhe ruajnë sekretet e tij. Është e pamundur t’i hapësh me forcë.
Pikërisht kur jemi gati të kontrollojmë hyrjen tjetër, vëmendja ime tërhiqet nga katër vrimat e vogla mbi portat. Ne vendosim të shohim nëse mund t’i shtyjmë ato për të hyrë brenda. Duke u mbështetur në menteshat e forta prej çeliku, ngjitem mbi skajin e sipërm të derës së betonit. Menjëherë ndjej një fluks ajri të freskët, që tregon se tuneli i ngushtë pas hapjes është i papenguar. Fatkeqësisht, në fund të tij janë instaluar shufra të trasha çeliku. E njëjta gjë vlen edhe për pasazhin e dytë dhe të tretë. Por hapja e katërt dhe e fundit është e qartë. Ne kemi pasur fat.
Brenda ka një heshtje dërrmuese, e thyer vetëm nga zhurma e hapave tona. Fenerët tanë nuk janë në gjendje të ndriçojnë gjithçka, gjë që vetëm rrit atmosferën e misterit dhe frikës. Ne endemi për një kohë duke kërkuar në dhoma të ndryshme, por nuk gjejmë asgjë. Duket se tuneli është bosh. E ardhmja e lidhur me të është gjithashtu. Nuk ka mbetur asnjë makineri apo gjurmë të tjera të prodhimit të municionit. Kur vendosim të kthehemi në dalje, vëmendja jonë tërhiqet nga një derë e mbështetur pas murit. Kur afrohemi, zbulojmë një vrimë të vogël në murin me tulla pas saj. Dikush duhet ta ketë bllokuar me qëllim. Unë shtyj derën.
Rezulton se dera fshihte një kalim për në më shumë tunele. Kam numëruar të paktën katër prej tyre. Secila është mbi 200 metra e gjatë dhe e ndarë në një salla prodhimi, punëtori dhe magazina më të mëdha dhe disa më të vogla. Ata janë të lidhur me njëri-tjetrin nga korridore më të vogla dhe kalime lidhëse, duke krijuar një labirint kompleks nëntokësor. Këtu mund të humbisni lehtësisht.
Në shkëlqimin e elektrik dore, shfaqen skicat e para të makinerive. Pas gati dy dekadash mospërdorimi dhe mungesë mirëmbajtjeje, shumica e pajisjeve të gërryera ndoshta janë të përshtatshme vetëm për skrap. Mundohem të marr me mend se për çfarë janë përdorur. Presionet dhe ekstruduesit ka shumë të ngjarë të nevojiten për të shtypur dhe formuar predha nga shufra bronzi. Ka predha, plumba, madje edhe gëzhoja të kalibrave të ndryshëm të shtrirë kudo – në dysheme, tavolina, makina.
Tuneli i dytë është i mbushur me daulle të mëdha rrotulluese, ndoshta për trajtim termik, domethënë për kalitjen e metalit të predhave në vetitë e tyre mekanike të kërkuara. Dhoma tjetër ishte vendi ku bëheshin plumbat. Këtu, copa të trasha, cilindrike prej metali rrotulloheshin dhe më pas priheshin në gjatësinë e duhur dhe formoheshin në një prese hidraulike.
Krejt në fund të tunelit, dalloj makinat e klasifikimit që i poziciononin plumbat dhe i transferonin në makineritë që i shtypnin në predha të përgatitura, të mbushura me pluhur. Kjo ndoshta ishte pjesa më e rrezikshme e procesit, pasi një dhomë shtesë e ngjashme me bunkerin ishte ndërtuar pranë makinerive në mënyrë që një punëtor të mund të mbikëqyrte në mënyrë të sigurt prodhimin. Dhe e gjithë kjo u nda nga pjesa tjetër e kompleksit me porta betoni me trashësi dhjetëra centimetra.
Në zonat e magazinimit, ne zbulojmë fuçi të ndryshkur të mbushura me një substancë misterioze të verdhë. E ndriçuar nga elektrik dore, ajo shkëlqen si bora në rrezet e diellit. Pikërisht pranë tij në dysheme shtriheshin thasë letre të lagur, nëpër të cilat shkëlqen materiali gri i errët. Ndoshta baruti ose disa kimikate të tjera të nevojshme për prodhimin e tij.
Në pako vërej etiketa portokalli të zbehura me fjalën EKSPLOZIV, duke paralajmëruar përmbajtjen e rrezikshme. Është më mirë të mos prekni asgjë. Në dhomën tjetër, gjejmë rreth një duzinë arka druri të grumbulluara mjeshtërisht pranë murit. Disa janë të hapura, duke zbuluar përmbajtjen e tyre – plumba. Jemi kaq të zhytur në eksplorimin e këtij vendi mahnitës saqë nuk e vërejmë se kanë kaluar katër orë. Nuk është çudi – në fund të fundit, nuk është çdo ditë që shihni një fabrikë të fshehur municionesh nëntokësore.
Në kthim çorientohemi. Lindin mendime të errëta: çfarë do të ndodhë nëse nuk e gjejmë daljen dhe do të na mbarojnë furnizimet? Telefonat nuk ndihmojnë as sepse muret e betonit janë gjysmë metri të trasha dhe më pas ka disa dhjetëra metra gurë të fortë që bllokojnë efektivisht kontaktin me botën e jashtme. Për fat të mirë, disa objekte të dallueshme që i lamë qëllimisht pas duke hyrë më thellë në tunele, na ndihmojnë të rigjejmë rrugën tonë. Falë tyre, ne gjejmë rrugën tonë për të dalë. Ne jemi të sigurt, por kemi mbetur duke kërkuar më shumë. Duhet të kthehemi këtu përsëri.
/Burimi: PetaPixel/ Përshtati: Priza.al/
