Rritja e interesave, si mund t’i ndryshojnë investimet e shqiptarëve?
Në vitet e fundit, normat e ulëta të interesit kanë qenë ndër faktorët që kanë nxitur rritje të investimeve në tregun e pronave dhe një cikël të ri të rritjes së çmimeve të pasurive të paluajtshme. Tashmë, kthimi i një cikli rritës të normave të interesit mund t’i bëjë më tërheqëse investimet financiare. Tregjet financiare në të gjithë botën, që nga fundi i vitit të kaluar, po përballen me ndryshimin e shpejtë të normave të interesit. Pas një periudhe të gjatë të normave të ulëta të interesit, deri në nivelet minimale historike, ato iu rikthyen një rritje të shpejtë, të përcaktuar kryesisht nga gjallërimi pas shumë vitesh i presioneve inflacioniste.
Fillimisht, ky fenomen u shkaktua nga vështirësitë në zinxhirin e furnizimit dhe pamundësisë së ofertës për t’iu përgjigjur rimëkëmbjes së shpejtë të kërkesës, pas daljes nga pandemia. Në shkurt të këtij viti, sulmi i Rusisë mbi Ukrainën i theksoi edhe më shumë trysnitë inflacioniste dhe pasiguritë për ekonominë botërore dhe sidomos për atë europiane, më të ekspozuar ndaj efekteve të luftës. Kjo tablo ka sjellë rritje edhe më të shpejtë të normave të interesit. Shumica e bankave qendrore kanë rritur normat e referencës dhe kjo është reflektuar në normat e interesit të produkteve financiare, sidomos në yield-et e instrumenteve të borxhit.
As Shqipëria nuk bën përjashtim nga kjo tendencë. Banka e Shqipërisë rriti tre herë normën bazë të interesit në pesë muajt e fundit, duke e çuar nga 0.5%, në 1.75%.Kjo lëvizje është pasqyruar shpejt në tregun primar të titujve të qeverisë shqiptare, me rritje të shpejtë të yield-eve për të gjitha instrumentet. Përcjellja në normat e interesit të depozitave dhe kredive bankare është ende në një fazë fillestare, por pritet të bëhet gradualisht e prekshme, nëse nuk do të ketë frenime të papritura në kahun shtrëngues të politikës monetare. Rritja e normave të interesit sjell ndryshime të ndjeshme edhe në tiparet e alternativave të investimit që ofron tregu për investitorët e vegjël dhe kryesisht, për individët. Epoka e gjatë e normave minimale të interesit tentoi të nxisë konsumin dhe investimet nëpërmjet çmimit të lirë të parasë, duke dhënë nga ana tjetër, më pak stimuj për të kursyer.
Në ekonomitë më të zhvilluara, periudhat e uljes së normave të interesit nxisin investimet në tregjet e kapitalit dhe përgjithësisht ndikojnë në rritjen e vlerës së aksioneve dhe instrumenteve të tjera të këtyre tregjeve. Duke qenë se Shqipëria nuk ka një bursë aktive dhe mundësitë e investimit në tregjet ndërkombëtare janë të kufizuara, për arsye të ndryshme, cikli i normave të ulëta të interesit i tillë ka ndikuar në zgjerimin e investimit në prona apo asete të tjera fikse, për shkak të kredisë së lirë, por edhe leverdisë më të pakët për t’i mbajtur kursimet të investuara në instrumente financiarë tradicionalë.
Tendenca ka qenë më se e prekshme në vitet e fundit, edhe me rritjen e ofertës për kredi bankare. Ky është një nga faktorët që ka nxitur cikël të ri të rritjes së tregut të pasurive të paluajtshme në vend. Rritja e normave të interesit përcjell në ekonomi stimuj të ndryshëm: rritja e çmimit të parasë do ta bëjë më të shtrenjtë huamarrjen, duke frenuar stimulin monetar për investim dhe konsum. Nga ana tjetër, rritja e normave të interesit të produkteve dhe instrumenteve financiare e bën gradualisht më të leverdishëm kursimin dhe rrit kthimet nga investimet financiare.
Depozitat dominojnë edhe me interesa minimale
Depozitat bankare vazhdojnë të jenë produkti mbizotërues ku mbahen kursimet e individëve dhe as epoka e gjatë e normave minimale të interesit nuk e lëkundi shumë këtë prirje. Sipas të dhënave nga Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF), depozitat përbëjnë rreth 84% të vlerës totale të investimeve financiare të individëve shqiptarë, me vlerë totale prej 1.15 trilionë lekësh.
Produkti i dytë më i parapëlqyer janë Bonot dhe Obligacionet e qeverisë shqiptare, që përbëjnë rreth 9% të investimeve financiare të individëve, për një shumë totale prej më shumë se 122 miliardë lekësh.Vijojnë kuotat në fondet e investimit, me 78 miliardë lekë, ose 6% të totalit dhe obligacionet me ofertë private, me një total prej 10 miliardë lekësh, ose afërsisht 1% të totalit të investimeve të individëve.Këto të dhëna tregojnë se, në shumicën dërrmuese, investitorët e vegjël shqiptarë vazhdojnë t’iu besojnë produkteve financiare më klasike dhe më të sigurta.
Depozitat bankare janë të siguruara me ligj deri në shumën e 2.5 milionë lekëve. Teknikisht, deri në këtë shumë, vendosja e parave në bankë është një investim me rrezik 0. Vitin e kaluar, depozitat e individëve u rritën me 8%, pranë niveleve më të larta të dekadës së fundit. Depozitat kanë vazhduar të rriten, pavarësisht se normat e interesit ngelën në nivele shumë të ulëta.
Për depozitat me afat të individëve në Lekë, norma mesatare e interesit në fund të vitit 2021 ishte 0.67%, me rritje të lehtë nga niveli prej 0.59% i një viti më parë.
Në pjesën e parë të vitit 2022, megjithatë, duket se ka një tendencë më të prekshme në rritje. Në muajin maj, interesi mesatar i depozitave të reja me afat arriti në 1%, me një interval që fillon nga 0.75% për depozitat më të përdorura, ato 12-mujore, deri në 2.83% për depozitat me maturitet 5-vjeçar. Për monedhën Euro, normat e interesit janë edhe më të ulëta, me një mesatare prej 0.53% për të gjitha depozitat me afat. Normat e interesit fillojnë nga 0.4% për afatin 12-mujor, deri në 2.33% për depozitat me maturim 5-vjeçar. Pavarësisht normave më të ulëta të interesit, Euro ngelet dominuese në strukturën e depozitave bankare, me rreth 52% të totalit. Monedha europiane ndoshta perceptohet më e besueshme nga publiku i gjerë, po të kemi parasysh edhe faktin që ekonomia shqiptare ka një shkallë të lartë euroizimi dhe shumica e aseteve afatgjata, duke filluar nga pasuritë e paluajtshme, kuotohen në Euro.
Obligacionet e qeverisë rriten
Letrat e borxhit të qeverisë dhe sidomos obligacionet kanë tërhequr interes në rritje mes investitorëve të vegjël në vitet e fundit. Epoka e gjatë e normave të ulëta të interesit të depozitave, që mbeten produkti dominues për mbajtjen e kursimeve të shqiptarëve, ka bërë që shumë investitorë të vegjël të drejtohen tek obligacionet, që kanë ofruar norma kthimi të kënaqshme, në raport me shkallën e ulët të rrezikut. Sipas Autoritetit të Mbikëqyrjes Financiare, vitin e kaluar, individët investuan 15.7 miliardë lekë në tregun primar të bonove dhe obligacioneve të qeverisë shqiptare.
Shuma e investuar në ankande nga individët këtë vit ka pësuar rënie të lehtë me 1.1% krahasuar me një vit më parë. Blerjet e bonove nga individët në tregun primar arritën vlerën e 9.2 miliardë lekëve, me rritje prej 2.3% krahasuar me një vit më parë. Ndërkohë, investimet në obligacione pësuan rënie në vlerën e 6.5 miliardë lekëve, 5.4% më pak krahasuar me vitin 2020. Rënia mund të jetë ndikuar edhe nga një tendencë në tkurrje e kthimeve vitin e kaluar. Kuponi i obligacioneve 10-vjeçare vitin e kaluar preku nivelin më të ulët historik, me 5%. Edhe obligacionet 7-vjeçare dhe 5-vjeçare ishin pranë niveleve më të ulëta historike, me norma kuponi përkatësisht 4.01% dhe 3.9%.
Rendimenti i obligacioneve në afatin e gjatë ka pësuar rënie të natyrshme, në përputhje me ciklin e normave të interesit, por ekspertët mendojnë se obligacionet e qeverisë shqiptare përgjithësisht kanë ofruar raport shumë të kënaqshëm mes përfitimit dhe rrezikut. Kthesa në kahun e politikës monetare mund t’i bëjë këto instrumente edhe më tërheqëse. Banka e Shqipërisë e ka rritur dy herë normën bazë të interesit këtë vit, duke e çuar në 1.25%, nga niveli më i ulët historik prej 1% ku qëndronte deri në muajin mars të këtij viti.
Tregu i letrave të borxhit të qeverisë është segmenti i tregut ku sinjalet e politikës monetare reflektohen më shpejt dhe efektet nuk kanë munguar të ndihen. Prej muajit mars, yield-et janë në rritje të dukshme, si për instrumentet afatshkurtër, ashtu edhe për ato afatgjatë. Në nëntor të vitit të kaluar, qeveria shqiptare realizoi edhe emetimin e parë të obligacioneve me maturim 15-vjeçar, me qëllim testimin e tregut. Testimi rezultoi i suksesshëm dhe në pjesën e parë të këtij viti, kur Ministria e Financave realizoi edhe dy rihapje të ankandit.Në rihapjen e dytë, në muajin maj, yield-i mesatar i ankandit rezultoi 6.9%, në rritje të ndjeshme nga yield-i prej 5.84% i rihapjes së parë që ishte zhvilluar në muajin shkurt dhe 5.88% që kishte yield-i i ankandit të parë të këtyre obligacioneve, i zhvilluar në nëntor të vitit të kaluar. Pjesëmarrja në ankandet e tregut primar bëhet përmes ndërmjetësve të licencuar financiarë, që janë zakonisht bankat tregtare. Aktualisht në Shqipëri ka 11 shoqëri komisionere për investimin në tituj, por pjesa dërrmuese e volumit të transaksioneve nga individët bëhet nga bankat tregtare e licencuara për këtë shërbim.
Investimi në obligacione është bërë gjithmonë nëpërmjet ndërmjetësve financiarë të licencuar, ndërsa që nga fillimi i këtij viti, edhe investimi në bono bëhet vetëm nëpërmjet këtyre shoqërive, pasi Banka e Shqipërisë e ndërpreu ofrimin e këtij shërbimi për individët.
Fondet e investimit, ecuria pozitive e 2021 u përmbys nga rritja e yield-eve
Një dekadë më parë, Raiffeisen Bank hapi fondet e para të investimit nëpërmjet filialit të saj Raifefisen Invest. Në fakt, hapja e fondeve të investimit erdhi më shumë nga nevoja për të zgjidhur një problem të qeverisë shqiptare, sesa nga një trysni e mirëfilltë e tregut për të eksploruar instrumente të reja.
Grupi Raiffeisen urdhëroi bankën e saj shqiptare të ulte ekspozimin në instrumentet e borxhit të qeverisë shqiptare, për shkak se normat e reja të Autoriteteve Mbikëqyrëse Europiane i klasifikuan të gjitha aktivet jashtë Eurozonës me koeficientë më të lartë rreziku, duke ndikuar negativisht treguesit e mjaftueshmërisë së kapitalit të grupeve bankare. Për qeverinë shqiptare, tërheqja e Raiffeisen ishte një problem serioz, duke qenë se kjo bankë ishte financuesi më i madh i borxhit të brendshëm. Tërheqja e Raiffeisen do ta bënte shumë të vështirë financimin dhe rifinancimin e bonove dhe obligacioneve, duke sjellë rreziqe të konsiderueshme për buxhetin e shtetit.
Për të zgjidhur këtë problem, Raiffeisen themeloi fondet e investimit, duke i orientuar aty një pjesë të madhe të depozituesve të vet. Më tej, tregu i fondeve të investimit u pasurua edhe me aktorë të tjerë dhe me fonde investimi në valutë të huaj. Në fazën e parë, ato u rritën me ritme të shpejta, por në vitin 2015, arritën një pikë stanjacioni. Vetëm në vitin 2021, tregu dha disa sinjale rizgjimi dhe aktivet neto iu kthyen ritmeve dyshifrore të rritjes. Viti 2021 u karakterizua edhe nga përmirësimi i kthimeve nga fondet e investimit, si në Lek, ashtu edhe në valutë të huaj.
Fondet e investimit në Lek, me portofol të përqendruar në titujt e qeverisë shqiptare, në fund të vitit të kaluar ofruan kthime vjetore pranë nivelit 4.5%. Ndërkohë, fondi i investimit në aksione, WVP TOP Invest, arriti kthime deri në nivelin e 20.5%. Megjithatë, në gjysmën e parë të këtij viti, rritja e normave të interesit në tregjet financiare ka dhënë ndikim të dukshëm negativ në kthimet e fondeve. Rritja e yield-eve ka zhvlerësuar instrumentet në portofolin e fondeve të investimit dhe në mesin e këtij viti, kthimet për fondet që investojnë në bono dhe obligacione kanë rënë pranë, ose poshtë nivelit zero.
Kjo situatë ka krijuar shqetësim mes klientëve të fondeve të investimit dhe shpjegimi i kësaj tendence është bërë një problem për shoqëritë administruese. Megjithatë, ekspertët e tregut mendojnë se fondet e investimit ngelen një alternativë e mirë në afatin e mesëm dhe të gjatë. Sipas tyre, investimi në instrumente me yield-e më të larta do të rrisë sërish kthimet e fondeve në një horizont disavjeçar.Fondet e investimit në Euro kanë luhatshmëri edhe më të lartë, duke pasur parasysh edhe se tregjet e huaja, ku këto fonde investojnë, kanë dinamizëm më të lartë, që rezulton në luhatje më të mëdha të normave të interesit. Tendenca rritëse e yield-eve ka dhënë ndikim edhe më të fortë negativ te fondet në Euro. Për shembull, fondi më i madh, Raiffeisen Invest Euro, në fund të muajit qershor raportonte kthim vjetor negativ, në masën -11.39%. Kuotat në fondet e investimit, në shumicën e rasteve, janë instrumente të investimit likuid, anëtari mund të shesë kuotat dhe të dalë nga investimi në çdo kohë pa penalitete, duke tërhequr përfitimet e akumuluara. Ky është një avantazh në raport, për shembull, me depozitat bankare me afat.
Por, nga ana tjetër, fondet e investimit kanë luhatshmëri më të lartë, siç tregojnë shifrat e mësipërme. Për investitorët e interesuar për instrumente më të qëndrueshme, depozitat bankare, apo obligacionet me kupon fiks, mund të jenë alternativë më e përshtatshme.
Fondet e pensionit, më të qëndrueshme ndaj luhatjes së interesave
Paralelisht me fondet e investimit, në dekadën e fundit po njohin zhvillim të shpejtë edhe fondet e pensionit. Më shumë se investime, këto fonde janë kursime për moshën e tretë, por si instrumente financiare, ato ofrojnë kthime të kënaqshme, për të siguruar burime shtesë në moshën e tretë, duke kompensuar efektin e rënies së të ardhurave nga shkëputja e marrëdhënies së punës. Edhe fondet e pensioneve, vitin e kaluar, vuajtën rënie të lehtë në kthimet nga investimi, tendencë e ngjashme me fondet e investimeve.
Në fund të vitit 2021, investimet e fondeve të pensioneve konsistonin 100% në bono dhe obligacione. Këto instrumente kanë nivel të ulët rreziku, gjë që, në afatin e gjatë, përkthehet edhe në kthime relativisht të ulëta nga investimi.
Fondi me kthimin më të lartë në fund të vitit 2021 ishte Raiffeisen Pension, me 4.44%, nga 4.35% që kishte qenë ky tregues një vit më parë. Kthimin e dytë më të lartë e raportoi fondi Sigal Pension, me 3.67%, nga 3.53% një vit më parë. Fondi Credins Pension raportoi kthim 3.15%, sërish në përmirësim nga niveli 2.85% i një viti më parë. Fondi më i ri në treg, Albsig Pension, në fund të vitit 2021 raportoi kthim vjetor nga investimi në masën 2.22%. Fondet e pensionit janë më pak të ndikuara nga luhatjet afatshkurtra të normave të interesit në tregje, sepse ato përdorin një mënyrë të ndryshme kontabilizimi të instrumenteve financiare. Ndryshe nga fondet e investimit, ato nuk i vlerësojnë obligacionet në portofolin e tyre me vlerë të drejtë, por i mbajnë me kosto të amortizuar.
Për këtë arsye, luhatjet e kthimeve nga investimi në dy vitet e fundit, që kanë qenë mjaft të trazuara për ekonominë dhe tregjet, kanë qenë më të kufizuara. Diferenca mund të vërehet edhe në muajt e parë të këtij viti. Ndërkohë që kthimet e fondeve të investimit po bien ndjeshëm, në fondet e pensioneve, kthimet vjetore janë në nivele më të qëndrueshme: dy prej fondeve, Sigal Pension dhe Albsig Pension, në fund të prillit raportonin rritje të mëtejshme krahasuar me fillimin e vitit, ndërsa Raiffeisen Pension dhe Credins Pension, rënie të lehtë.
Në pjesën dërrmuese, portofoli i investimeve të fondeve të pensionit përbëhet nga obligacione të qeverisë shqiptare dhe kryesisht obligacione me afate të gjata maturimi.
Obligacionet private vazhdojnë rritjen
Obligacionet me ofertë private ndoshta janë risia më e madhe e tregut financiar në dekadën e fundit. Përdorimi i këtyre instrumenteve u adoptua sidomos nga bankat, që kishin nevojë për t’i përdorur si element të kapitalit të tyre rregullator, për të mbështetur rritjen e mëtejshme. Obligacionet u përdorën më pas edhe nga kompani të tjera të sektorit financiar, por jo vetëm, me qëllim sigurimin e financimeve të nevojshme për aktivitetin e tyre. Mbështetur në të dhënat e Autoritetit të Mbikëqyrjes Financiare (AMF), portofoli i këtyre instrumenteve, i llogaritur si vlera e emetuar dhe ende e pashlyer, në fund të vitit 2021 arriti në mbi 10 miliardë lekë, ose thuajse 83 milionë euro. Gjatë një viti, vlera e portofolit të obligacioneve është rritur me 25%.
Afërsisht, 53% e obligacioneve me ofertë private janë të emetuara në valutë të huaj, nga 50.5% që ishte pesha e tyre në fund të vitit 2020. Të detajuara sipas monedhave, 47.2% e obligacioneve private janë të emetuara në Lek, 46.5% e obligacioneve janë në Euro dhe 6.3% në Dollar Amerikan.
Në Shqipëri, ato kanë nisur të përdoren në fund të vitit 2011 dhe emetuesit kryesorë kanë qenë bankat dhe institucionet financiare. Bankat i kanë përdorur këto instrumente sidomos në funksion të nevojës për të rritur kapitalin rregullator. Rregullorja “Për mjaftueshmërinë e kapitalit” i njeh instrumentet e borxhit të varur të bankave si kapital rregullator i nivelit të dytë, deri në një masë të caktuar. Ndërsa institucionet e tjera financiare e kanë zbatuar emetimin e obligacioneve si një formë për të siguruar financime, për të mbështetur aktivitetin kreditues.
Blerësit e këtyre instrumenteve kanë qenë zakonisht individët, por nuk kanë munguar edhe investitorë institucionalë, si për shembull kompani të sigurimeve. Deri tani, në tregun shqiptar të kapitaleve, emetimi i obligacioneve është bërë me ofertë private, edhe për shkak të mungesës së një tregu të titujve. Oferta publike do t’i bënte këto instrumente të tregtueshme dhe likuide, duke krijuar mundësinë e shitjes në çdo kohë ose përdorimin e tyre si kolateral financiar për marrjen e huave. Bursa ALSE është operative prej katër vjetësh, por aktiviteti i saj, deri tani, ka qenë i kufizuar në tregtimin e letrave të borxhit të qeverisë shqiptare.
Në përgjithësi, obligacionet e kompanive private ofrojnë kthime ndjeshëm më të kënaqshme krahasuar me instrumentet e ngjashme financiare në monedhën përkatëse.m Për obligacionet me maturim 7-vjeçar në Lek, Alpet paguan një kupon prej 6.3%, ndërsa për të njëjtin afat maturimi, Credins Bank paguan kupon prej 5.5%.
Për obligacionet me ofertë private në Euro, kthimet janë më të ulëta, por sidoqoftë më të mira në raport me depozitat bankare. Për shembull, obligacionet me maturim 7-vjeçar të Credins Bank dhe Fibank mundësojnë kupon prej 3.5%, ndërsa emetimet e fundit të obligacioneve 7-vjeçare të Tirana Bank dhe Union Bank ofrojnë kupton fiks, në nivelin 3.3%. Për një periudhë kur normat e interesit të depozitave kanë qenë shumë pranë zeros, kthimet mund të konsiderohen të kënaqshme. Në teori, instrumentet e borxhit të varur dhe të nënrenditur janë instrumente që bartin rrezik të konsiderueshëm për investitorin. Në rast të paaftësisë paguese të emetuesit, këto instrumente janë ndër të fundit në radhën e shlyerjes së detyrimeve.
Megjithatë, duke pasur parasysh se emetuesit e këtyre instrumenteve janë zakonisht bankat tregtare, institucione të mbikëqyrua dhe aktualisht me parametra të mirë kapitalizimi dhe likuiditeti, për momentin raporti mes rrezikut dhe kthimit nga investimi duket i mirë.
Nga përvoja e deritanishme, vlera totale e emetimeve fillon zakonisht nga rreth 2 milionë euro, si në rastin e Union Bank dhe Fibank, 3.5 milionë euro në emetimin e fundit të Credins Bank dhe 5 milionë euro, për obligacionet e lëshuara nga Tirana Bank.
Duhet pasur parasysh se, për momentin, obligacionet e shoqërive tregtare janë një alternativë investimi e kufizuar për publikun e gjerë. Kur emetimi i obligacioneve bëhet me ofertë private, ligji parashikon që numri i blerësve të obligacioneve nuk mund të jetë më i madh se 100 – nëse tejkalohet kjo shifër, emetimi duhet të bëhet me ofertë publike. Oferta private nënkupton se emetuesi nuk mund të bëjë njoftime apo shpallje publike: të gjitha kontaktet me blerësit eventualë duhet të kryhen privatisht. Për një blerës të interesuar, e vetmja mënyrë për të investuar do të ishte të shprehte interes pranë një subjekti emetues, në rast se ka informacion për një emetim të pritshëm në të ardhmen. Duke qenë se disa kompani po aplikojnë emetime të obligacioneve me një lloj rregullsie, kjo krijon disa hapësira për investitorë të interesuar që të blejnë këto instrumente.
Për shkak të numrit të kufizuar të investitorëve, bankat zakonisht priren të vendosin një shumë minimale investimi, që mund të mos jetë e arritshme për investitorët më të vegjël.
E vetmja mënyrë që ato të shndërrohen në një alternativë të mirëfilltë për publikun e gjerë do të ishte emetimi me ofertë publike dhe tregtimi në bursë. Oferta publike do t’i bënte ato instrumente potenciale investimi edhe për investitorë institucionalë, si fondet e investimit, që kanë shfaqur vazhdimisht interes për të investuar në to.
Nuk ka shenja të bursës
Kur bëhet fjalë për investime financiare, sigurisht që platforma kryesore ku ato kanalizohen në ekonomitë e zhvilluara janë tregjet e kapitalit. Në Shqipëri, një treg i tillë mungon ende.
Pas dështimit të projektit të Bursës së Tiranës, që prej vitit 2018 në Shqipëri ka nisur aktivitetin një bursë private (ALSE), me aksionere dy prej bankave tregtare në vend. Deri tani, tregtimi në ALSE është i kufizuar vetëm te bonot dhe obligacionet e qeverisë shqiptare. Ende sot e kësaj dite, asnjë shoqëri private shqiptare nuk është regjistruar në bursë për të tregtuar titujt e saj të borxhit apo të kapitalit.
Institucioni financiar NOA është e vetmja shoqëri tregtare që e ka deklaruar publikisht synimin për të hyrë në Bursë, me qëllim emetimin e obligacioneve. Por, deri tani, qëllimi nuk është konkretizuar.Me gjithë përpjekjet që po bëhen, ka pak shenja se Shqipëria mund të ketë treg funksional kapitali në të ardhmen e afërt. Në ekonominë tonë janë konsoliduar tashmë disa grupe të fuqishme biznesi. Rritja e tyre ka sjellë edhe një lloj zhvillimi në standardet e organizimit të brendshëm dhe të qeverisjes korporative, çka mund t’i afronte ato me kriteret e nevojshme për të tregtuar tituj të tyre në bursë.
Deri tani, megjithatë, bizneset e konsoliduara e kanë zgjidhur nevojën për financime, kryesisht nëpërmjet kredisë bankare dhe oferta për të mbështetur projektet nuk ka munguar.
Projektet e PPP-ve mund të kishin qenë një alternativë interesante për të eksploruar mundësitë e financimit nëpërmjet emetimit të titujve në bursë, por edhe në këtë rast, kontraktorët i kanë siguruar financimet e jashtme nëpërmjet kredive bankare. Tregtimi në bursë sjell edhe kërkesa shtesë që lidhen me procedurat, raportimet dhe transparencën, të cilat përkthehen në kosto për bizneset.
Bankat tregtare kanë qenë institucionet më të interesuara për emetimin e instrumenteve të borxhit, por për momentin duket se interesi i tyre do të mbetet kryesisht tek oferta private. Në të shkuarën, qeveria shqiptare dha disa sinjale se do të nxiste zhvillimin e bursës, duke regjistruar në të disa kompani publike. Në vitin 2018, Kryeministri Rama paralajmëroi listimin në Bursë të një prej kompanive të grupit të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes. Por, prej atëherë, asgjë nuk ka lëvizur në këtë drejtim.
Shumë ekspertë mendojnë se Shqipëria mund të jetë treg i vogël që të gjenerojë volume të mjaftueshme për të pasur një bursë eficiente dhe të qëndrueshme në kohë. Në mungesë të një orientimi të mirëfilltë të bizneseve dhe mungesës së vullnetit të mirëfilltë nga qeveria, për ta nxitur tregun e kapitalit, një bursë funksionale nuk duket në horizontin e afërt./monitor
