Fotot e para të foshnjës së porsalindur tregojnë një fytyrë simpatike, me pamje të befasuar, me sy të gjerë, në ngjyrë gri – të ngjashme në formë me sytë kafe të babait të tij, por në ngjyrë më afër ngjyrës jeshile të nënës së tij. Megjithatë, në ditëlindjen e tij të dytë, fotografitë zbuluan se ai ishte bërë një fëmijë i lumtur me sy të njëjtë me ngjyrë kafe të errët si të babait të tij, me të gjitha gjurmët e grisë së errët të atyre fotografive të hershme.
Ne mund të mendojmë për ngjyrën e syve tanë si një nga tiparet tona përcaktuese fizike, si personale për ne sa forma e hundës sonë ose sa veshët tanë dalin jashtë. Është një tipar që shpesh mund të lërë një përshtypje të qëndrueshme edhe tek ne – ngjyra e syve madje mund të ndikojë se sa të besueshëm e gjejmë dikë.
Por, çuditërisht, ngjyra e syve tanë nuk mbetet gjithmonë konstante gjatë gjithë jetës sonë – në fakt, një gamë e gjerë ndikimesh të jashtme mund ta ndryshojnë atë, nga lëndimi tek infeksioni dhe dëmtimi i diellit. Dhe ndonjëherë ndryshimi duket se ndodh spontanisht.
Provat sugjerojnë se nëse ngjyra e syve të foshnjës ndryshon apo jo varet shumë nga vetë ngjyra. Një studim i udhëhequr nga Cassie Ludwig, një okuliste në Institutin e Syve Byers në Universitetin e Stanfordit, gjurmoi 148 foshnja të lindura në Spitalin e Fëmijëve Lucile Packard në Kaliforni, duke regjistruar ngjyrën e irisit të tyre në lindje. Gati dy të tretat e foshnjave kanë lindur me sy kafe dhe një e pesta me sy blu.
Dy vjet më vonë, Ludwig dhe kolegët e saj zbuluan se nga 40 foshnjat me sy blu në studim, 11 kishin sy kafe deri në moshën dy vjeçare, tre kishin ngjyrë lajthi dhe dy të gjelbër. Nga 77 të sapolindurit me sy kafe, pothuajse të gjithë (73) kishin ende sy kafe në moshën dy vjeçare. Pra, duket se sytë blu kanë më shumë gjasa të ndryshojnë sesa sytë kafe gjatë fazave të hershme të jetës sonë. Por pse?
Një e dhënë qëndron në faktin se kur sytë e foshnjave ndryshonin ngjyrë, ato prireshin të bëheshin më të errët, jo më të hapur. Në studimin e Ludwig, një e treta e syve të foshnjave ndryshuan ngjyrën në dy vitet e para, me ndryshimin më të zakonshëm që sytë u bënë më të errët. Vetëm pesë nga 148 fëmijët në studim (3.4%) kishin sy që bëheshin më të lehtë me moshën. Tendenca drejt errësimit mund të jetë për shkak të grumbullimit të një pigmenti mbrojtës në iris – por më shumë për këtë më vonë.
Një ndryshim i tillë relativisht i zakonshëm dhe i shëndetshëm i ngjyrës kufizohet kryesisht në fëmijërinë e hershme. Në një studim tjetër në SHBA, i cili gjurmoi më shumë se 1300 binjakë nga foshnjëria deri në moshën madhore, ngjyra e syve zakonisht pushoi së ndryshuari në moshën gjashtë vjeç, megjithëse në disa raste (10-20% e atyre të studiuar), ajo vazhdoi të ndryshonte gjatë adoleshencës dhe adoleshencës dhe në moshën madhore. Në mesin e binjakëve jo-identikë, ngjyra e syve kishte më shumë gjasa të ndryshonte në jetën e mëvonshme sesa midis binjakëve identikë.
Kjo sugjeron një element gjenetik për prirjen për të ndryshuar ngjyrën e syve, vëren David Mackey, profesor i oftalmologjisë në Institutin Lions Eye në Universitetin e Australisë Perëndimore.
Pasi u bë kurioz për fenomenin e ndryshimit të ngjyrës së syve, Mackey zbuloi se këto dy studime ishin pak a shumë të gjitha kërkimet që ishin bërë për ndryshimin e ngjyrës së syve në fëmijëri. Në mënyrë anekdotike, ai zbuloi se nuk ishte e pazakontë që prindërit të prisnin që sytë e foshnjave të tyre të ndryshonin ngjyrën. “Kam dëgjuar prindërit dhe miqtë e tyre duke thënë: “Oh, po, foshnja ka lindur me sy blu, por kjo do të ndryshojë gjatë viteve të ardhshme”, thotë ai. “Unë jam atje duke menduar, thjesht nuk mund të gjej asnjë të dhënë për ndonjë nga këto. I gjeta ato dy letra dhe ato janë studime mjaft të vogla, por ato tregojnë se ngjyra e syve ndryshon.”
Megjithëse të dhënat janë të kufizuara dhe janë kryer vetëm në një vend, SHBA, ndryshimet në ngjyrën e syve duket se janë më të zakonshmet në mesin e njerëzve me trashëgimi nga Evropa Veriore, nga ishujt e Paqësorit ose nga raca e përzier.
Ka paralele me ndryshimet që shihen ndonjëherë në ngjyrën e flokëve në ato popullata gjatë fëmijërisë. “Do të shihni foto të disa fëmijëve që janë biondë kur janë foshnje, por ata kanë flokë kafe të errët kur të rriten”, thotë Mackey. “Pigmenti në flokët tuaj mund të rritet gradualisht me kalimin e kohës, dhe kjo është ndoshta për shkak se qelizat që prodhojnë pigment në të vërtetë po krijojnë numrin e tyre dhe po migrojnë në zonë.”
Mund të jetë një histori e ngjashme për ngjyrën e syve, sugjeron ai, me sasi më të mëdha të pigmentit që grumbullohen në muajt ose vitet pas lindjes. “Pigmenti kryesor në sy është melanina dhe është mënyra se si shpërndahet melanina që ju jep ngjyra të ndryshme të syve,” thotë ai. Thjesht duke i klasifikuar ato: ju keni sy blu, disa njerëz gjithashtu flasin për gri, por në të vërtetë është një variant i blusë, pastaj ju keni kombinimet lajthi dhe jeshile, dhe më pas keni ngjyrën kafe, dhe kjo mund të të jetë pak kafe ose jashtëzakonisht kafe. E gjithë kjo lidhet me sasinë e melaninës atje.” Nivelet më të larta të melaninës mund të kenë një funksion të dobishëm në rrezet e diellit intensive – si në lëkurë, pigmenti ofron mbrojtje nga dëmtimi i diellit.
Në iriset me pak melaninë, ngjyra blu vjen nga mënyra se si fibrat e kolagjenit në pjesën e pasme të irisit shpërndajnë dritën, në të njëjtën mënyrë që qielli duket blu për shkak të mënyrës se si drita shpërndahet në atmosferë.
Se përse sytë e disa fëmijëve shprehin më shumë melaninë me kalimin e kohës, kjo mbetet mister, thotë Mackey.
“Ne në fakt nuk e dimë se çfarë ndikon në këto ndryshime ngjyrash,” thotë Mackey, por mund të ketë një faktor mjedisor në lojë. “Mund të thuash pothuajse se për çdo gjë ka një ndërveprim të gjenetikës dhe mjedisit, madje edhe për gjërat që ne i mendojmë si krejtësisht gjenetike ose krejtësisht mjedisore,” thotë Mackey. “Por cilët faktorë mjedisorë mund të ndikojnë në të? Ne nuk i kemi vërtet ato të dhëna për popullatën e përgjithshme.”
Ndërsa shumë nga ndryshimet në ngjyrën e syve janë të padëmshme, ato gjithashtu mund të lidhen me diçka më serioze – si lëndimi, infeksioni ose dëmtimi nga dielli.
Një nga ndryshimet më të njohura të syrit nga lëndimi ishte syri i majtë i David Bowie. Dallimi i mrekullueshëm midis syrit të tij të majtë të errët dhe syrit të djathtë blu të zbehtë ishte rezultat i një goditjeje në kokë që bebëza e tij e majtë u zgjerua përgjithmonë, një gjendje e njohur si anizokoria. Megjithatë, grushti nuk e ndryshoi ngjyrën blu të irisave të Bowie, ishte bebëza e zmadhuar ajo që e bëri syrin e tij të majtë të dukej më i errët.
Megjithatë, është e mundur që lëndimi të ndryshojë ngjyrën e irisit, thotë Mackey. “Kjo mund të ndodhë – nëse ju merrni shumë gjak brenda syrit që mund të njollosë pjesë të syrit. Ose thjesht mund të fërkoni të gjithë pigmentin kudo dhe ai vendoset.”
Më shpesh, infeksioni është shkaku kryesor. Një rast i famshëm i heterokromisë së vërtetë, ku ngjyra e irisave ndryshon, është aktorja Mila Kunis, syri i djathtë i së cilës është kafe dhe majtas jeshil. Heterokromia e Kunis rezultoi nga një infeksion i irisit, i cili shkatërroi një pjesë të pigmentit në syrin e saj të majtë.
“Disa sëmundje infektive mund të shkaktojnë zhdukjen e pigmentit”, thotë Mackey. Njëri është cikliti heterokromik i Fuch-it, i cili shkaktohet nga një infeksion viral – shpesh rubeola, i njohur gjithashtu si fruthi gjerman. “Virusit i pëlqen të jetojë në sy, dhe kjo mund të ndizet në jetën e mëvonshme dhe t’ju bëjë të humbni pigmentimin atje.”
Viruse të tjera, gjithashtu, mund të lulëzojnë në brendësi të syrit dhe ndonjëherë të ndikojnë në pigmentim. Në një rast jashtëzakonisht të rrallë, një i mbijetuar i Ebolës përjetoi një ndryshim në ngjyrën e syve nga blu në jeshile kur virusi u zbulua se vazhdonte në lëngun e syrit të tij pasi ishte pastruar nga diku tjetër në trupin e tij.
David Bowie kishte sy të shkëlqyeshëm asimetrik, si rezultat i një grushti në kokë kur ishte adoleshent (Kredia: Getty Images)
David Bowie kishte sy të shkëlqyeshëm asimetrik, si rezultat i një grushti në kokë kur ishte adoleshent (Kredia: Getty Images)
Ndonjëherë një ndryshim në ngjyrën e syve nuk prek të gjithë irisin, por njolla të vogla. Shfaqja e njollave të zbehta të njohura si njolla Brushfield mund të shfaqet në iriset e njerëzve me sindromën Down, ndërsa njolla kafe të quajtura nyje Lisch janë një shenjë e zakonshme e gjendjes gjenetike të neurofibromatozës tip 1.
Dhe ashtu si në lëkurë, njollat dhe nishanet mund të shfaqen në iris dhe gjetkë në sy.
“Ju mund të keni një njollë që nuk bën asgjë,” thotë Mackey. “Por për disa njerëz këto mund të rriten në tumore dhe mund të jenë një problem serioz.”
Në të vërtetë, megjithëse shumica e ndryshimit të ngjyrës së syve është një burim i mirë magjepsjeje për ata që e dëshmojnë atë, Mackey paralajmëron se ia vlen gjithmonë të vëzhgosh me kujdes një ndryshim më pak të mirëpritur.
/BBC
