Nga Tharik Hussain, The Guardian
Shkrimtari britanik, Tharik Hussain përshkruan se si ka zbuluar një qendër historike islame në kodrat jugore të vendit.
Gjirokastra ndodhet në pjesën jugore të Shqipërisë. Qyteti ndërthuret nga kështjella e tij e lashtë, me shtëpi prej guri që datojnë që nga shekulli i 17-të dhe të 18-të. Ne u larguam nga autostrada dhe ecëm në një rrugë me ndërtesa tetë-katëshe prej betoni dhe me ballkone rozë, ku vendasit shijonin diellin duke pirë kafe.
“Kjo është Gjirokastra.” tha Idar, miku im shqiptar nga Anglia. “Por ju e dini që unë kam ardhur për të gjetur Ergirin!”
Ergiri ishte emri që perandoria osmane kishte emëruar Gjirokastrën gjatë viteve 1417 dhe 1913.
Imazhi popullor i Shqipërisë sot është ndërtuar mbi konotacionet negative nga udhëtarët perëndimorë të bardhë të shekullit të 20-të, si Edith Durham, e cila e quajti Shqipërinë një vend të “që nuk zbaton ligjet” dhe Rose Wilder Lane, e cila tha se shqiptarët ishin prapa në procesin evolucionar.
Këto stereotipe janë përforcuar nga kultura popullore moderne. Në trilogjinë e Hollywood’s Taken , Shqipëria është një vend i trafikantëve të pamëshirshëm dhe të dhunshëm dhe mund ti besoje vetëm kur betoheshin për Allahun -për të marrë hak për vdekjen e djalit të tyre duke vrarë heroin amerikan të filmit.
Nuk mbaj mend asnjë detaj tjetër të Islamit në Shqipëri në të gjithë filmin. Kisha lexuar vepra të shumta mbi Ballkanin, por asnjëri nuk e njihte kulturën myslimane të rajonit ashtu siç Evliya. Pa veprat e tij të përkthyera, Idari dhe unë kurrë nuk do ta dinim se si kishte qenë dikur Gjirokastra.
Është e qartë se nuk ishte më një vend ku njerëzit ishin “të varur nga besimi”, siç e kishte përshkruar Evliya. Ne dëgjuam ezanin nga xhamia e vetme e qytetit, por askush nuk nxitoi për të marrë pjesë në lutje, as nuk kishte asnjë mbetje të instituteve të shumta të arsimit islamik për të cilat Ergiri dikur ishte i famshëm.
Veprat e përkthyera të Evliya ofrojnë një nga perspektivat e vetme myslimane për Europën – atë që përqafon kulturën dhe trashëgiminë dhe jo diçka të huaj ose inferiore. Të gjitha shkrimet e tjera rreth udhëtimit në rajon ishin shkruar nga e njëjta demografi: e bardhë, perëndimore, e privilegjuar, e krishterë dhe e klasave koloniale.
Këta ishin njerëz që udhëtonin me qëllim kolonizimin e një vendi. Ata e shihnin botën nga një pozitë e lartë, ku ata e ndienin veten superiorë . Megjithatë, shkrimet e tyre shpesh u paraqitën si shëtitje romantike dhe u mbështetën shumë nga shkrimtarët historikë.
Kjo është trashëgimia letrare e shkrimit modern të udhëtimit.
Unë do të vizitoja Gjirokastrën si pjesë e një udhëtimi familjar për të gjetur myslimanët e Europës dhe për të ndjekur gjurmët e Evliya. Unë shpresoja të shihja këtë pjesë të kontinentit siç e përshkroi ai, kur ishte me të vërtetë Europa myslimane – nën sundimin osman në kulmin e fuqisë së perandorisë.
Udhëtimi do të ishte premisa për librin tim të ri. Unë po udhëtoja me familjen time nga Londra dhe nisa udhëtimin nga Sarajeva, kryeqyteti i Bosnje-Hercegovinës. Deri më tani, ne kishim vizituar komunitetet myslimane në Serbi, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, të mahnitur nga historia dhe trashëgimia e tyre. Pas Shqipërisë, ne do të niseshim për në Mal të Zi para se të ktheheshim për në Sarajevë.
Sot, gruaja ime dhe dy vajzat po shijonin plazhin e Vlorës, qytetin e Idarit.
Në Librin e tij , me 10 vëllime të udhëtimeve, ose Seyâhatnâme, Evliya e përshkroi Gjirokastrën si një qytet të bukur, të shtrirë në tetë kodra dhe lugina që ndërthuren nga kalaja, një vend ku shtëpitë prej guri të mbuluara me pllaka kishin vreshta dhe kopshte të rrethuar me mure të bardha.
Ndërsa makina jonë e bardhë e marrë me qira po luftonte rrugëve të thepisura me kalldrëm të “qytetit të gurit”, Idar po shikonte nga dritarja i mahnitur, duke admiruar shtëpitë osmane mbi kodër. Gjirokastra e kishte akoma qartë sharmin e Ergirit të Evlisë.
Ne po shkonim drejt pazarit të qytetit, e rindërtuar në shekullin e 19 -të. Kjo ishte më e bukura nga të gjitha lagjet, ku ndodhej xhamia e vetme e Ergirit, Memi Beu ose Xhamia e Pazarit. Në kohën e Evliya, qyteti ishte një vend thellësisht fetar, shtëpia e të paktën 15 xhamive. Kishte gjithashtu teqe (lozha) për tre urdhra të ndryshëm sufistë dhe katër faltore për shenjtorët myslimanë.
Fatkeqësisht e gjithë kjo u shkatërrua kur Enver Hoxha, diktatori komunist sundoi Shqipërinë. Në të majtë ndodhet një nga korsitë origjinale të pazarit. Dikur zemra e zhurmshme e një tregu mesjetar, sot është e mbushur me dyqane që shesin modele miniaturë të kalasë së qytetit.
Gjirokastra ishte vendi më i bukur që kisha vizituar në Shqipëri dhe arrita ta kuptoja pse Hoxha e shpalli atë një nga vetëm dy “qytetet muze”. Tjetri ishte Berati, 100 km në veri: gjithashtu është një ode për arkitekturën klasike osmane dhe i vetmi qytet tjetër historik që nuk iu nënshtrua plotësisht versionit komunist të modernizimit, i cili është pa xhami, sinagoga, kisha, lozha dhe manastire të mbyllura dhe shkatërruara, së bashku me shumë monumente të tjera.
Këto u zëvendësuan me ndërtesa funksionale që janë shenja dalluese të arkitekturës komuniste. Me një shkatërrim të tillë të identitetit mysliman, Gjirokastra sot shfaq pak shenja të jetës së saj të mëparshme si një qendër ballkanike e studimeve islamike dhe sufizmit.
Gjirokastra me të vërtetë është një qytet shumë i bukur dhe ndërsa unë dhe Idari u mbështetëm në muret prej guri, ne vështruam në heshtje një skenë që ende dukej sikur i përkiste librave të Evlijas.
Po shihja kopshtet, vreshtat dhe “shtëpitë madhështore të qytetit” që ai kishte përshkruar, ndoshta edhe duke qëndruar në këtë vend, të përshtatur nga kodra dhe lugina të gjelbra. Vendet e vetme që munguan ishin ndërtesat dhe monumentet e shumta myslimane për të cilat ai flet në Librin e tij të Udhëtimeve: Xhamia e Hizir Agës me minaren e saj prej guri; xhamia e Haxhi Muradit, me burimin e ujit me shije të ëmbël; teqja e Halveti, ku Evliya duhej të varroste një nga djemtë; bujtinat e shumta, shatërvanët dhe medresetë, të gjitha të zhdukura.
“Nuk e dija që ka një vend si ky në Shqipëri,” tha Idar.
Idar ka lindur në Shqipëri gjatë sundimit të Hoxhës, një kohë kur të respektoje çdo besim mund të dënoheshe. Kjo ishte arsyeja që ai kurrë nuk ka qenë i interesuar për trashëgiminë myslimane të vendit.
Shqipëria nuk ishte një vend ku unë prisja të zbuloja qytete historike osmane mahnitëse që dikur ishin qendra të dijes islame. Këtë gjë nuk e priste as Idar. Shqipëria është një nga tre vendet europiane, së bashku me Bosnjë-Hercegovinën dhe Kosovën, me popullsi të shumtë myslimane, dhe këto ishin vendet kryesore në kërkim të trashëgimisë myslimane indigjene të kontinentit.
Duke pasur parasysh përshkrimin e Evliya, kjo më ndihmoi të vlerësoja më mirë të kaluarën e pasur islame të Shqipërisë dhe përshkrimi i tij për njerëzit më bëri të kuptoj diçka tjetër: demonizimi i vazhdueshëm i këtij kombi të bukur dhe banorëve të tij është rezultat i një fenomeni të letërsisë europian të bardhë, jo-myslimane.
/Burimi: The Guardian/ përktheu në shqip Priza.al”/
